قه‌زای مه‌خموور
قەزای مەخموور لە 3 ناحیە (قەراج، گوێر ، ديبكة) پێکهاتوه هه‌روه‌ها 30 گوند له خۆ ده‌گرێت و رێژه‌ی دانیشتوانی(38486) که‌سن .
پێگه‌ی جوگرافی قه‌زای مه‌خموور
لەرووی جوگرافییەوە مەڵبەندی قەزای مەخموور بەدووری( 65) كم دەكەوێتە خۆر ئاوای پارێزگای هەولێر، لە باكوورییەوە قەزای دەشتی هەولێر و خەباتە و لە باشوورییەوە روباری دیجلەیە، خۆر هەڵاتی زێی بچوكە و خۆر ئاوای زێی گەوەرەییە. دووری له ناحیه‌ی گوێر (53)کم ، له ناحیه‌ی قراج (14)کم ، له ناحیه‌ی دیبه‌گه (30) کم ، له ناحیه‌ی ملاقه‌ره (28)کم ، له ناحیه‌ی قیاره (28)کم له‌لای رۆژئاوای شرقات (60)کم دووره له لای رۆژهه‌ڵاتیشی قه‌زای مه‌خموور ناحیه‌یی سه‌رگه‌ران هه‌یه به دووری (55)کم ، لەگەڵ پارێزگاكانی ( موسل - كەركوك - تكریت) هاوسنورە. چیای بلباس(قەرەچووغ) دەكەوێتە ناوەراستی قەزاكە و زورگەزراویش دەكەوێتە لای خۆر هەڵاتی باكووری. قەزای مەخموور خاكێكی بە پڕشت و پیتی هەیە لەروی كشتوكاڵیەوە بەتایبەت بۆ ( گەنم و جۆ) كە لە سەر ئاستی كوردستان و عێراق بە پلەی یەكەم دێت، هەر بۆیە یەكەم و دووەم گەورەترین سایلۆ لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق لە مەخموور دروستكراوە.
قەزای مەخموردەكەوێتە سەر هێلی (35) پانی و (43-44) درێژی و ئاوهەواكەی گەرم و ئاوی ژێرزەوی ناسازە و ناشێت بۆخواردنەوە، بۆیە لەسەرچاوەی زێی گەورە لە پرۆژەی ئاوی (سلتان عبدالله) و دەمارەشیرینی كەندێناوە لەگوندی (گاوەرە) ئاو بۆ مەخمووردابین كراوە. بۆ ناحیەی قەراجیش لە زێی گەورە لە پرۆژەی ئاوی (حاجی عەلی) ئاو دابینكراوە لەگەڵ پڕۆژە ئاوی گوندی (دووانزە هەوار). بۆ دیبەگەش لە پڕۆژە ئاوی دیبەگە لە گوندی منارەی دەشتی مركیە ئاو دابینكراوە. بۆناحیەی گوێڕیش لە زێی گەورە ئاو دابینكراوە.
ناوی قه‌زای مه‌خموور له چیه‌وه هاتووه :-
وشه‌ی مه‌خموور له مغمور وه‌رگیراوه واتای به‌هاری هه‌یه به گوڵی جوان و ره‌نگا وره‌نگ هه‌روه‌ها هه‌ندێکیتر ده‌ڵێن مغمور له واتایه‌کیتریش هاتووه چونکه زه‌ویه‌که‌ی نوقم بووه به ئاو له کاتی لافاوه‌کانی له چیای قه‌ره‌چۆغ ده‌هات له لایه‌کیتریششه‌وه ده‌ڵێن وشه‌یه‌کی تورکیه له قوماشی مغمور وه‌رگیراوه که به تێپه‌ربوونی کات بووه به مه‌خموور .
له ساڵی 1921 مشیر ئاغا کوری برایم بایز به حاکمی سیاسی شاری مخموور و قه‌راج دانرا تا ساڵی 1924 له‌و کاته‌دا مخمور کرا به ناحیه له دوای ته‌شه‌نه کردنی هێزی ده‌سه‌ڵاتی عێراق له‌و باوه‌ره‌دایه که یه‌که‌م به‌رێوبه‌ری ناحیه‌ی مه‌خمور(سعیده‌سۆر) بوه له ساڵی 1927 له ناحیه‌وه به‌رزکرایه‌وه بۆ قه‌زا و یه‌که‌م قایمقام (عبدالرحمن سعید بابان ) بووه .
قه‌زای مه‌خموور زه‌ویه‌کی زۆر به‌ناوبانگی هه‌یه بۆ جاندنی گه‌نم و جۆ که زۆر شیاوه بۆ به‌روبومی کشتوکاڵ
قەزاكە لە دوو دەشتی سەرەكی فراوان پێك دێت (قەراج و كەندێناوە) لەگەڵ بەشێك لەدەشتی شەمامك كە ناوەندی قەزاكە كەوتووەتە بەری قەراج و پتر لە 210 گوند لەخۆ دەگرێت. سنوری قەزای مەخموور جیا لەوەی ناوچەیەكی دەوڵەمەندی كشتوكاڵی و ئاژەڵداریە، هاوكات لەرووی بەرهەمە بیناسازی و نەوتیەكانیش دەوڵەمەندەو بەتایبەت لەناحیەكانی دیبەگە و قەراج بەدەیان بیرە نەوت هەیە و پاڵاوگەی (خورمەلە)ش كەوتووەتە دیبەگە كە نەوت لەرێگەی كەركوكەوە بەرەو بەندەری جیهانی رەوانە دەكات.
بەشێوەیەكی گشتی روبەری قەزاكە (352,000) دۆنمە و رێژەی %8ی كۆی گشتی رووبەری پارێزگای هەولێر پێكدێنێت. رووبەری قەزای ناوەندیش (880)كم2. قەزای مەخموور سێ ناحیە لەخۆ دەگرێت ئەوانیش ( 1. قەراج"باقرت" - 2. گوێڕ- 3. كەندێناوە "دیبەگە).
هاوكات كەمپی كوردەكانی باكووری كوردستان لە بەری خۆرئاوای قەزای ناوەندی بەدووری 3كم نیشتەجێن و لەرووی ئیداریەوە سەربە مەخموورن و لەلایەن كۆمسیۆنی بالای پەناهەندەكان سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان(unhcr) وحكوومەتی هەرێم سەرپەرستی دەكرێن. كە وەك ئیدارەیەكی گشتی بەرێوەبەر و فەرمانگەی هەیە و نزیكەی (12000) دوانزە هەزار سڤیل)ی تێدادەژیت كە لەساڵی 1998 وە لەو قەزایە نیشتەجێنە.ئەو كەمپەش تەنها لەلایەن حكومەتی هەرێم و پارێزگای هەولێر كاروپرۆژەی بۆ ئەنجامداروە و لەرووی خوێندنوپەرورەدەوتەندروستی و ئەمنی و هەلی كارەوە حكوومەتی هەرێم رۆڵی بۆیان هەیە.
لە ئێستاكەشدا پلان هەیە لەرێگەی پارێزگای هەولێر و رێكخراوەكانەوە پڕۆژەیەكی تری ستراتیژی ئاو بۆ مەخموور و ناحیەكانی گوێڕ و دیبەگە دروستبكرێت لە سەر زێی گەورە لە گوندی (كوشاف)ی ناحیەی گوێڕ.
ڕه‌هه‌ندی مێژووی قه‌زای مه‌خموور
مەخموور یەكێكە لەقەزا كۆنەكانی عێراق و كوردستان كە دەكەوێتە سنوری پارێزگای هەولێر و سەرەتای دروستبوونی بۆ سەردەمی چاخە كۆنەكانی بەر لەمێژوو دەگەڕێتەوە، بەشێوەیەكی بەردەوام ئاوەدانی و ژیانی مرۆڤەكانی لێ هەبووە، ئەوەش پاڵپشت بەو پاشماوە مێژوویانەی لەدەڤەرەكە دۆزراونەتەوە و هەنە. مەخموور هەمیشە ناوەندی بڕیاردان و حاكمی سنورەكە و دەوروبەری بووە و دەسەڵاتدارانی سەردەم (مەخموور)یان كردووەتە پایتەختی دەركردنی بڕیارەكان لە دەڤەرەكە. لەسەردەمی عوسمانیەكان و ئینگلیز لە عێراق (مەخموور) ناوچەیەكی گرنگ بووە و چەند بنكەیەكی سیاسی و سەربازی لێ دامەزراوە، وەك سنورێكی گرنگ رۆلی بینیەوە لە رووداوە سیاسیەكان و چارەكردنی كێشمەكێشەكان. ،
که ئه‌وکات پۆلێک له عه‌شیره‌تی دزه‌یی تێدا نیشته جێ بوون له‌و شوێنه‌ی که پێێ ده‌وترا گردی (ابراهیم اغا) قه‌ڵایه‌کی لێ دامه‌زراند له‌سه‌رده‌می عوسمانیه‌کان له‌و شوێنه‌ی که ناوی خۆی لێنرابوو له‌م شوێنه فراوانه شووره‌یه‌کی له چوار ده‌وری ئه‌م قه‌ڵایه هه‌بووه له خشتی چوار گۆشه دروست کراوه و وه له ناوه‌راستی قه‌ڵآیه‌که به‌رزاییه‌کی گه‌وره‌ی هه‌بووه که شتێکی نوێی له‌سه‌ر دامه‌زرابوو له لایه‌ن (ابراهیم بایز) سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی دزه‌یی له ساڵی 1881 به‌ر له‌سه‌رده‌می هاتنی (برایم بایز) بوو ، مه‌خموور خێڵه عه‌ره‌به‌کانی نیشته‌جێێ مه‌خموور بوون به تایبه‌تی عه‌شیره‌تی (به‌نی په‌یی شه‌ممه‌ر) وه له‌م ناوچه‌یه چه‌ند کانیاوێك هه‌یه پێێ ده‌وترێت کانیاوی(شحاذه) که ناوی شێخ شه‌حاذه‌ی شێخی عه‌شیره‌تی لهێب بووه ، کانیاوێکی تری تێدایه به ناوی (بایز اغا) له دوای ماوه‌یه‌کی که‌م تورکه‌کان هاتنه مه‌خموور به مه‌به‌ستی سه‌رپه‌رشتی کردنی ئه‌و زه‌وی و زارانه‌ی که بۆ کشتوکاڵ ده‌ست ئه‌ده‌ن له ناوچه‌که‌دا دراسه‌یه‌یان له‌سرکرد نا له‌و ناوچه‌یه ده‌که‌وێته ناوه‌راستی ماوه‌ی نێوان چیایی قه‌ره چۆخ و قه‌ڵای (برایم بایز اغا ) هه‌روه‌ها مزگه‌وتێك و هه‌ندێ خانوو به‌ره و دوکانیان بنیاد نا که تاوه‌کو ئێستا شوێنه‌واره‌کانیان ماوه .
لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی پاشایەتی لە عێراق مەخموور لەساڵی 1924 بۆتە ناحیە که ناوی (سلتانیە) ی لێ نرا ، یەكەم بەڕێوەبەری بەناوی ( سەعیدە سۆر) بووە
پاشان بە فەرمانی پاشایەتی ژمارە (458)لە15/3/ 1927لە پلەی ناحییە بۆ قەزا بەرزدەكرێتەوە لەسەر پارێزگای هەولێر دەكرێتە ( قایمقامیەتی قەزای مەخموور) و ( عەبدولرحمان سەعید بابان) وەك یەكەم قایمقام دەست بەكاربووە. ئەو قەزایە تا ساڵی 1996 سەر بەپارێزگای هەولێربووە، بەڵام دواتر لەلایەن رژێمی بەعسەوە لە چوارچێوەی تەعریبكردنی ناوچە كوردیی و كوردستانیەكان و لەدوای راپەرین و ئازاد بوونی پارێزگاكانی هەرێمی باكوری كوردستان وكشانەوە و نەمانی هێزی حكوومەتی بەغدا لەم پارێزگایانەدا، بۆیە بەعس لە مانگی شوباتی 1992 پارێزگای هەولێری بەشێوەیەكی كارتۆنی لەقەزای مەخمووری دامەزراند، كە پارێزگارەكەی ( فوئاد مستەفا خورشید دزەیی ) كوردی هەولێر بوو، هەموو دامودەزگاكانی پارێزگای هەولێر گواستەوە بۆ ئەم قەزاییە. ئەوەش تەنها شەش مانگی خەیاند و دواتر لە دوای هاتنەكایەوەی حكومەت و پەرلەمانی كوردستان، لە كۆتایی مانگی (ئاب) دامودەزگاكانی پارێزگا كارتۆنیەكەی گواستەوە موسل و لەو شارەی جێگیركرد و (مەخموور)یشی لەساڵی 1996بە پارێزگای موسل لكێندرا كە ( 120)كم لێك دوورن.
ژمارەی فەرمانبەرانی بەرێوەبەرایەتی و فەرمانگە كانی سنوری قائیمقامیەتی قەزای مه‌خموور
| ژ | ناوی به‌رێوبه‌رایه‌تی و فه‌رمانگه‌کان | ||
| 1 | به‌رێوبه‌رایه‌تی شاره‌وانی مه‌خموور | ||
| 2 | به‌رێوبه‌رایه‌تی سایلۆی مه‌خموور | ||
| 3 | فه‌رمانگه‌ی باری شارستانی | ||
| 4 | تێبینه‌رایه‌تی ئه‌ۆقافی مه‌خموور | ||
| 5 | تێبینه‌رایه‌تی تاپۆی مه‌خموور | ||
| 6 | پۆسته‌و گه‌یاندن | ||
| 7 | په‌رێوبه‌رایه‌تی په‌روه‌ده‌ی مه‌خموور | ||
| 8 | به‌رێوبه‌رایه‌تی کستوکاڵ | ||
| 9 | سه‌نته‌ری منداڵ پارێزی | ||
| 10 | فه‌رمانگه‌ی به‌یته‌رنه‌ری | ||
| 11 | که‌رتی ته‌ندروستی مه‌خموور | ||
| 12 | به‌رێوبه‌رایه‌تی کتێبخانه‌ی گشتی | ||
| 13 | فه‌رمانگه‌ی ئاوی مه‌خموور | ||
| 14 | فه‌رمانگه‌ی کاره‌بای مه‌خموور | ||
| 15 | به‌نکی ره‌شید | ||
| 16 | وه‌رزش ولاوانی مه‌خموور |
ئابووری قه‌زای مه‌خموور
_ له رووی مرۆی/ مامناوه‌نده
_له رووی سامانی ئاژه‌ڵی /باشه به‌ڵام وه‌ك پێویست نیه
_له رووی روه‌کی / زۆر که‌مه
_به‌روبومی کشتوکاڵی / پێشبینی ده‌کرێت بۆ ئه‌مساڵ زۆر باشتر بێت له چاو ساڵانی رابردوو به هۆی زۆری رێژه‌ی باران بارینه‌وه
_سامانه سروشتیه‌کان / به پله‌ی یه‌که‌م نه‌وت، گازی سروشتی ، گه‌چ چیمه‌نتۆ هه‌روه‌ها چه‌و ولم
هۆکاره‌کانی به عه‌ره‌بکردنی سنووری قه‌زای مه‌خوور
بەعەرەبكردنی سنوورەكە بەهۆی گرنگی بوونی لەرووی جوگرافی و سیاسی و نەتەوەیی و هەبوونی ماددە جۆربەجۆرەكانی سەر زەوی و ژێرزەوەییەكەی بەتایبەت نەوت، بۆیە بەدرێژایی مێژوو رژێمە یەك لەدوایەكەكان هەوڵی زۆریان داوە بۆ داگیركردنی سنوورەكە. ئەم دەڤەرە بە تەواوی گوند و ناحیەكانی بۆ چەندین جار بەرشاڵاوەكانی تەعریبكردن و راگواستن كەوتۆتەوە، لەگەڵ هاتنی دەسەڵاتی رژێمی بەعسیش ئەو سنورە زیاتر كەوتە ژێر پلانی بەعەربكردن، بەعس تەواوی هەوڵەكانی بە گڕخست بۆگۆرینی جوگرافیا و دیموگرافیای سنورەكە، هەر لەم هەوڵە شۆڤینیانەی دا چەند گوندێكی لە ناحیەی قەراج و دیبەگە دابڕاند و خستیە سەر ناحیەی سەڕگەرانی پارێزگای كەركوك، سەرەرای هێنانی عەرەبی هاوردە بۆ سنورەكە و گۆرینی ناوی گوند و شوێنە گشتی یە كوردیەكان بۆ ناوی عەرەبی، هاوكات قەدەغەكردنی خوێندن بە زمانی كوردی و كردنی بە زمانی عەرەبی، هتد... لە دوای 9/4/2003 ی پرۆسەی ئازادی گەلانی عێراق و رزگاربوونی دەڤەرەكە، حكوومەتی هەرێمی كوردستان تەواوی هەوڵەكانی خۆی خستووەتەگەر لەپێناو گەراندنەوەی مەخموور بۆ دۆخی ئاسایی خۆی و لەدوای دامەزراندنەوەی قایمقامیەت و بەریَِوەبەرایەتی ناحیەكان و یەكە ئیداریەكان، یەكەم هەوڵیشی كردنەوەی (بەڕێوەبەرایەتی پەرورەدەی مەخموور) بوو كە خوێندن بكاتەوە زمانی كوردی.
ماددەی 140 و چاوەروانی گەڕانەوە لە دوای پرۆسەی ئازادی گەلانی عێراق، خەڵكی سنورەكە لەچاوەروانی ئەوەبوون كە قەزای مەخمور بگەرێتەوە سەر ئیدارەی پارێزگای هەولێر و جارێكی تر خەڵكە راگوێزكراوەكان بگەرێنەوە گوندەكانیان و حكومەت گوندەكانیان بۆ ئاوەدان بكاتەوە، بەڵام بەداخەوە بەهۆی ئەو كێشە سیاسی و ئیداریانەی كە حكومەتی نوێی عێراق لەسەر ناوچە تەعریبكراوەكانی دروستكرد بۆیە قەزای مەخمووریش لەم چوارچێوەیە بە هەڵواسراوی مایەوە و هەر دوای ماددەی 58ی ئەنجومەنی حكوم و 140ی دەستوری نوێی عێراقی ئەو سنوورە كەوتە نێوان چوارچێوەی بەرنامەی ئەو ماددانە بۆ ئاسایی كردنەوە و گەڕانەوەی بۆ ژێر ئیدارەی هەرێمی كوردستان. هەربۆیەش ئەو نەگەرانەوەیە بۆشایەكی زۆری ئاوەدانی و دروستكرد و وای كرد خەڵكەكە لە گەڕانەوەیان بۆ گوندەكانیان بەهۆی نەبوونی هاوكاری ئاوەدانی سست ببنەوە.
لەروی نەتەوەییەوە بەشێوەیەكی سەرەكی زۆرینەی دانیشتوانی سنورەكە كوردن، بەڵام بەهۆی هۆكارە سیاسی و كۆمەڵایەتەیەكانەوە چەند گوندێكی عەرەب لەناوچەكە دروست بوون بەتایبەتی لەهەردوو ناحیەی (قەراج و گوێڕ).
لەرووی ئاینیەوە خەڵكی سنوورەكە لە ئاین موسڵمانی سونە مەزهەبن، بەدەیان كەسایەتی و زانای ئاینی لەم سنوورە سەریان هەڵداوە وەك رێبەرێكی ئاینی رۆڵیان بینیەوە و چەندین تەكیە و خانەقاش لەسنورەكە هەبووە و هەیە، جێگەی ئاماژە پێدانە دوو گوندی سنوری ناحیەی گوێڕ لە كوردە كاكەیەكانن. لەساڵانی سەدەی نۆزدە جولەكەش لە سنورەكە هەبونە، بەڵام دوای دروستبونی دەوڵەتی ئیسرائیل چونەوەی جولەكەكان بۆ ئیسرائیل،. ئێستاكەش ئەوان بەردەوام پەیوەندیان بەسنوورەكە هەیە و سەردانی دەكەنەوە.
لەرووی وەرزشییەوە گەنجانی مەخموور لەرووی وەرزشیەوە خودان جەستەیەكی بتەون و لەگەڵ بڵاو بونەوەی یارییە وەرزشییە فۆلكلۆریەكان تاكو یاریە جیهانیە باوەكان خودان یاریزانی پێشەنگ بوونە و لەم رۆژگارەش یانەیەكی وەرزشیی و ناوەندێك و بنكەیەكی وەرزشی و چەندین یاریگای وەرزشی و یاریگایەكی گەورەی هەیە. هاوكات پتر لە 150 تیپی میللیشی هەیە. شیاوی گوتنە حكومەتی هەرێم و رێكخراوەكانی لاوان لەروی وەرزشیەوە بایەخێكی زۆریان بەلاوانی سنورەكە داوە هەر لە دابینكردنی یاریگا و پێداویستیە وەرزشیەكان و هاوكارییە ماددیی و مەعنەوەیەكانەوە.
لەرووی كشتوكاڵیەوە خاكی قەزای مەخموور بەشێوەیەكی گشتی زۆر بە پرشتە و خاكێكی قاوەیی و تۆخە و زەویەكانی دێمەكارن و گەنم و جۆ بە پلەی یەك دەچیندرێت و بێستان و شینایشی لێدەكرێت و دەشتێكی كاكی بەكاكی یە ئاو هەواكەشی نیمچە گەرمەسێرە. ئاژەڵداریش بنەمایەكی تری كاری كشتوكاڵی و بژێوی جوتیارانی سنورەكەیە كە بەپلەی یەكیش بەخێوكردنی مەڕ و بزن، مانگاو پەلەوریش بەخوێودەكرێت.زەوی دێمی كشتوكاڵی و بەراویشی هەیە لەسەر زێی گەورە و گچكە.هاوكات لە هەردوو زێ سامانێكی زۆری ماسی هەیە و راودەكرێن.
ناوی گونده‌کان له‌گه‌ڵ ناوی موختاره‌کان و رێژه‌ی دانیشتوان له سه‌نته‌ری قه‌زای مه‌خمورر له‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه‌دا
| ژ | ناوی گوند | ژماره‌ی دانیشتوان | ساڵی تێکچوون | ساڵی ئاوه‌دان کردنه‌وه | ناوی موختار |
| 1 | پالانی | 60 | 1986 | دوای 2003 | |
| 2 | گه‌ره‌به‌شه‌ره‌حمان | 52 | 1988 | دوای 2003 | |
| 3 | سیرمه | 50 | 1987 | دوای 2003 | |
| 4 | مشار | 40 | 1988 | دوای 2003 | |
| 5 | قه‌ڵاته سوران | 40 | 1988 | دوای 2003 | |
| 6 | گرون | 46 | 1988 | دوای 2003 | |
| 7 | گه‌ره‌سور | 23 | 1988 | دوای 2003 | |
| 8 | پیرداود سوان | 60 | 1988 | دوای 2003 | |
| 9 | قه‌سران | 39 | 1986 | دوای 2003 | |
| 10 | هوارغل | 84 | 1981 | دوای 2003 | |
| 11 | وادی الغراب | 40 | 1988 | دوای 2003 | |
| 12 | کیله‌شین | 25 | 1987 | دوای 2003 | |
| 13 | دوگرکان مسته‌فا | 15 | 1988 | دوای 2003 | |
| 14 | دوگردکان حاجی حسین | 22 | 1987 | دوای 2003 | |
| 15 | گه‌ره‌به‌شه صابیر | 15 | 1987 | دوای 2003 | |
| 16 | علیاوه | 434 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 17 | جدیده | 344 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 18 | اومرئاوا | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 19 | گبیبه | 553 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 20 | جارالله | 799 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 21 | کودیله | 944 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 22 | مهانه | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 23 | کبروک | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 24 | خالدیه | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 25 | عین مرمیه | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 26 | صلاحیه | 1952 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 27 | سیداوه | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 28 | عین موزان | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | ||
| 29 | عین ابو هدلان | 311 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 30 | تل الریم | 1259 | تێك نه‌دراوه | ئاوه‌دان بووه | |
| 31 |
لەرووی رۆشنبیری و كەلتورییەوە قەزای مەخموور رۆشنبیریەتی و كەلتورێكی تایبەت مەندی بە خۆیەوە هەیە و خاوەنی كەلتورێكی دەوڵەمەندە بە حەیران و بابەتە فۆلكلۆریەكان و رۆشنبیریەكانەوە، مەخموور یان دەشتی كاكی بەكاكی (قەراج و كەندێناوە) بە مەڵبەندی لە دایك بوونی حەیران و بەستە دادەنرێت، هەربۆیەش گوتەك هەیە كەدەڵێت" قەراج و كەندێناوە هەوێنی حەیرانن". چەند كەلە رۆشنبیرو نوسەر و شاعیر و هونەرمەندی دیاری كورد لەم دەڤەرە لەدایك بونە و ژیاون، لەم رۆژگارەشدا خودان سەدان كەسایەتی دیاری رۆشنبیرە، حكومەتی هەرێم لەرێگەی لایەنەپەیوەندارەكانەوە بایەخێكی تەواوی بەم سنورەداوە ئێستا لەناوەندی سەنتەری قەزا دوو ( سەنتەری رۆشنبیری ) و لەناحیەكانیش سەنتەری رۆشنبیری هەیە. لەرووی ئەمنیەوە بەهۆی هاوسنور بونی لەگەڵ پارێزگاكانی موسڵ و تكریت و كەركوك كە لەدوای پرۆسەی ئازادی و بەردەوام كردەی تیرۆرستی لەو شارانە بوونی هەیە، بەتایبەتی موسڵ كە مۆلگەی گروپە تیرۆرستەكانە، دەشێت قەزای مەخموریش شلژانی ئەمنی بەخۆوە ببینێت، بەڵام دڵسۆزی و شەو نخونی كارمەندانی هێزەكانی ئاسایش پارێزی سنوورەكە بە پاڵپشتی خەڵكی دەڤەركە، وایان كردوە كە قەزاكە جیابكرێتەوە لەتەواوی ناوچەكانی تری عێراق و ناوچەدابرێندراوەكان لەروی ئارامیەوە. ئێستا قەزاكە ئاسایش و ئارامیەكی تەوای هەیە وەك ناوچەكانی هەرێمی كوردستان. حكوومەتی هەرێمیش لەم رووەوە بایەخێكی تایبەتی بۆ سنورەكە هەیە و هاوكاری دەزگاكانی ئاسایش دەكات. لە نێوان دوو ئیدارییەوە بەهۆی لكاندنی بە پارێزگای موسڵ و كارنەكردنی ئەو پارێزگایە بۆیە مەخموور لەروی ئاوەدانیەوە بێ بەش بووە، چونكە بەشە بودجەی قەزاكە لەلایەن حكوومەتی ناوەندەوە لەسەر پارێزگای موسڵ تەرخانكراوە موسڵیش بودجەكە رەوانە ناكات و هیچ دەستێكی هاوكاریشی نەبووە، تا ئێستا بۆ دەڤەركە، ئەوەی دەبیندرێت هەوڵ و كۆششی حكوومەتی هەرێم و پارێزگای هەولێر و رێكخراوە خێرخوازیەكانە بۆ سنورەكەیان كردوە. بۆیە ئەمڕۆ لەروی ئاوەدانیەوە مەخموور پێداویستیەكی زۆری هەیە و خەڵكی سنورەكە خوازیاری گەرانەوەی قەزاكەیانن بۆسەر هەولێر، تا ئەو دایكە دڵسۆزە لەباوەشیانگرێت و دەستی هاوكاری و ئاوەدانیان بۆدرێژبكاتەوە ناوچەكەیان ببوژێتەوە.
ناوی به‌رێوبه‌ری یه‌که کارگێریه‌کان له قه‌زای مه‌خموور
| ژ | ناوی قائیمقام | ساڵی ده‌ست به‌کاربوون | ژ | ناوی قائیمقام | ساڵی ده‌ست به‌کاربوون |
| 1 | عبدالرحمن سعید بابان | 1927 | 21 | حسن محمد | 1969 |
| 2 | یحی بیك | 1931 | 22 | ابراهیم علی فندی | 1970 |
| 3 | ناضمالونداوی | 1935 | 23 | صاعب حمید عباس | 1976 |
| 4 | محمد محمدامین | 1939 | 24 | عبدالستار محمد عبدالیوسف | 1979 |
| 5 | الشیخ عارف الطالبانی | 1943 | 25 | زهیر ذنون یونس | 1984 |
| 6 | برهان الدین اسعد | 1944 | 26 | رسول اسعد رسول | 1987 |
| 7 | امین یاملکی | 1947 | 27 | سردار مهدی عبدالرحمن | 1988 |
| 8 | لازار بطرس ابراهیم | 1952 | 28 | صلاح ابابکر احمد | 1991 |
| 9 | رشید صدقی بیك | 1954 | 29 | فوئاد مصطفی خورشید | 1992 |
| 10 | عبدالمجید عبدالهادی | 1955 | 30 | سامی عبدالهادی محمود | 1992 |
| 11 | محمدعلی الشیخ برزنجی | 1957 | 31 | العمید طارق دحام عزیز | 1993 |
| 12 | عبدالله محمد علی | 1958 | 32 | العمید حسن | 1994 |
| 13 | مرتضی الاعرجی | 1959 | 33 | العمید فاضل محمود | 1995 |
| 14 | عبدالمجید الجاوشلی | 1960 | 34 | العمید صائی محمد سلیمان | 1997 |
| 15 | عبدالهادی صالح المختار | 1962 | 35 | العمید حمود ذیاب سوید | 2000 |
| 16 | علی صائب الشعرباف | 1964 | 36 | صدیق ذنون ابراهیم ذنون | 2002 |
| 17 | محمد شاکر الشکرجی | 1965 | 37 | عبدالرحمن بیلاف برزنجی | 2003 |
| 18 | اکرم علی غائب | 1966 | 38 | بارزان سید کاکه | 2007 |
| 19 | فائق عه‌لی هاشمی | 1968 | 39 | ابراهیم شیخ الله ابراهیم | 2011 |
| 20 | فائق رشیدعجینه | 1969 | 40 |
تێبینی : ئه‌و زانیاریانه‌ی سه‌ره‌وه له لایه‌ن قه‌زای (مه‌خموور) وه‌رگیراوه ئێمه وه‌کو ستافی ماڵپه‌ری پارێزگا رێکمان خستوه‌ته‌وه