جوگرافیای هه‌ولێر

جوگرافیای هه‌ولێر

جوگرافیا

هەولێر دەكەوێتە باشووری كوردستانی گەورە و باكوری وڵاتی عێراقی فیدراڵ كە پایتەختی هەرێمی كوردستانە و پایتەختی هاوینەی عێراق.
شاری هەولێر دەكەوێتە نێوان هێلی پانی(35.45-37) و هێلی دریژێ(43-45) شوێنەكەی بەوە جیا دەكرێتەوە كە دەكەوێـە ناوچەیەكی لولپەڕی لێوار ناوچەیەكی جیای باكوری رۆژهەڵات لەلایەك و ناوچەیەكی دەشتایی لە باشووری رۆژئاوا لەلایەكی تر، بەرزترین ناوچەی ستار گەڕەكی قەڵایە كە دەگاتە 414 مەتر لە سەرووی دەریا، بەشێوەیەكی گشتی شار دەكەوێتە ناوەڕاستی گردۆلكەیەكی پان كە پێی دەگوترێت دەشتی هەولێر و بەرزاییەكەی دەگاتە390 مەتر لە ئاستی رووی دەریا.
تخوبی دەشتی هەولێر لەلای رۆژئاوا كە نزیكە لە رووباری دیجلە بریتیە بەرزاییەكانی چیای قەرچۆغ بە دووری 50كم لە پێگەیشتنی رووباری زابی بچووك بە رووباری دیجلە، كە قەرەچوغ بریتییە لە زنجیرە گردۆڵكەیەك كە بەرزترین لوتكەی دەگاتە (874.7م) لە ئاستی رووی دەریا.
و لەلای باشووری رۆژ ئاوا ئەو زنجیرە گردۆلكەكانی(زۆر گەزراو) كەندێناوە جیا دەكاتەوە لە دەشتی هەولێر.
لەلای رۆژهەڵات ئەوا تخوبی دەشتی هەولێر بریتیە لە شیوی(بەستۆڕە) و چیا(دیدەوان) كە بەرزاییەكەی(1245)م لەلای باكوریش هەریەكە لە چیاكانی پیرمام( و سەفین و 1475م) كە سنووری دەشتەن كە دریژییەكەی 75 كم و پانیەكەی 35كم.
بەمەش شاری هەولێر دەكەوێتە ناوەڕاستی پێدەشتێكی ئاوەدان و بە پیت كە خودی شارەكە لە سەر گردێكی پان كە تێكڕای بەرزیەكەی دەگاتە 390م لە ئاستی رووی دەریا دروستكراوە، كە ئەم دەشتەش شێوەیەكی سێگۆشەی وەرگرتووە كە بەرەو كەركووك بەردەوام دەبێت.
دەشتی هەولێر بریتیە لە پێخورانێكی قول كە تیایدا نیشتەمەنی قوڕ و لم چەو كۆبۆتەوە، لە نێو ئەم دەشتەش چەندین شیوی تەنك هەن كە ئاوەكانیان روو دەكنە هەردوو زابەكە.
هەڵكەوتنی شاری هەولێر لەم ناوچەیە پاڵنەرێكی سەرەكی بووە بۆ وەرچەخان و گەشەسەندی و بوونی بە مەڵبەندێكی ستراتیژی گرنگ چونكە ئەم پێدەشتە یارمەتییەكی گەورەی شارەكە داوە بۆ پاراستنی بایەخی خۆی لە گشت بوارەكانی ژیاندا.
سەبارەت بە شوێنی شار ئەوا دەكەوێـە ناوەڕاستی پارێزگای هەولێر كە دەكەوێتە گۆشەی باكوری رۆژهەڵاتی عێراق، كە لە باكوری تخوبی لەگەڵ وڵاتی توركیایە و لە رۆژهەڵات و وڵاتی ئێرانە و لە باكوردا تخوبی لەگەڵ پارێزگاكانی سلێمانی و كەركووك و لە رۆژئاواتخوبی لەگەڵ پارێزگای موسڵە.
ئەم شوێنە جۆگرافییە گرنگییەكی زۆری هەیە نەوەك تەنیا لە گەیشتن بە شارەكانی تری عێراق بەڵكو بە بەستنەوەی عێراق بە وڵاتانی درواسێ.
بەم مەبەستەش شاری هەولێر بە ڕێگای وشكانی چاك بە ناوچەیەكی تری عێراق بەستراوەتەوە، ئەوەتا لە ڕێگای هامڵتۆنەوە ناحیەی پیرمام- قەزای سۆران، ناحیە حاجی ئۆمەران) و بەدووری 187كم بە سنووری نێودەوڵەتی كۆماری ئیسلامی ئێران بەستراوە.
لەلایەكی تر لە ڕێگای(بەردەڕەش – موسڵ- زاخۆ-) بەرێگایەكی 206كم بە سنوری كۆماری توركیا بەستراوەتەوە.
و لە ڕێگای (بەردەڕەش- زاخۆ- فیشخابور) بەر ِێگایەكی 202كم بە سنووری كۆماری عەرەبی سوری بەستراوەتەوە.
لەلایەكی تر شارەكە بە چەند ڕێگایەكی تری چاك بە شارەكانی تری عێراق بەستراوەتەوە، لەوانەش:
هەولێر- موسڵ 87كم
هەولێر – كەركووك 96 كم
هەولێر- بەغدا 341كم
هەولێر –دهۆك 157كم
ئەم تۆڕەش لە ڕێگای وشكانی ئاسانكارییەكی چاكی بۆ گواستنەوەی خزمەتگوزاری و ئاڵۆگوڕی كەل و پەل لە شارەوە بەرەو شارەكانی تری عێراق و دەرەوەی وڵات كردووە، ئەمەش یەكێك بووە لە گرنگترین هۆكارەكانی گەشەسەندنی شار.
لەلایەكی تر پلەی گەرمی و شوێنی هەڵكەوتنی فەلەكناسی شار كاریگەری هەبووە لەسەر گەشەسەندنی، هەولێر دەكەوێتە سەر هێڵی درێژی 44 پلە باكوری و بازنەی پانی 3612 رۆژهەڵات، واتە دەكەوێتە ناوچەی ئاو باوی شلەتێنی مام ناوەندی كە بە پلەی گەرمی شلەتێن و رێژەی بارانی زۆر جیا دەكرێتەوە،كە ئەمەش گەورەترین كاریگەری لەسەر ئابووری شارەكە هەیە، و بەتایبەتی لە بواری كەرتی كشتوكاڵ و خزمەتگوزارییەكانی گەشت و گوزاری.
بەرەنجامی گشتی بەرزترین پلەی گەرمی لە شاری هەولێر كەمترە لەبەرەنجامەكانی لە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، كە لە ماوەی چەندین ساڵی دوای گەیشتۆەتە(7/49)ە پلەی سەدی لە هاوین 2004-2005 هەرچی نزمترین پلەی گەرمییە لە ساڵانەی دوایی گەیشتۆەتە(6/4) پلەی سەدی لە زستانی هەمان ساڵً هەروەكو خشتەی خوارەوە.
بەرەنجامی پلەكانی گەرما لە شاری هەولێر

ساڵ بەزرترین پلەی گەرمی بەرزترین پلەی گەرمی
2000-2001 0.8- 47.9
2001-2002 1.2- 48
2002-2003 0.4 45.6
2003-2004 0.9 49.7
2005-2006 4.6- 46.3
2006-2007 0.9 - 46.6
2006-2007 1.6- 44.2
بەرەنجام 1.42- 47
گەر سەیرێكی خشتەكە بكەین دەبین بەرەنجامەكە لە نێوان (1.43 -) بە نزمترین پلەو(47) بە بەرزترین پلە كە ئەمەش كەمترە(3-4) لە پلەی گەرمی ناوەڕاست و باشووری عێراق.
سەبارەت بە بەرنجامی باران بارین و رێژەكانی لە شاری هەولێر و سەرجەم پارێزگاكە ئەوا لە خشتەكانی هاویندا دیارە كە ڕێژەی باران لە ماوەی ساڵی دوای لە هەولێر(417.3) ملم، كە چی لەسەرجەم پارێزگەكە گەیشتۆتە(847.7) ملم ساڵانە، هەر وەكو روون كراوەتەوە كە بەرزترین ڕێژەی باران لە ناوچەی مێرگەسۆرە بە (1391.1) ملم و كەمترین لە دەشتی هەولێرە بە ڕێژەی(304.36) گەر سەیری بەرەنجامی پارێزگاكە بكەین دەبینین دەكەوێتە هێڵی ناوچەی بارانی مسۆگەر( كە زیاتر لە 500ملم ساڵانەیە) هەرچی ناو شاری .
خشتەی ڕێژەی باران بارین لە شاری هەولێر

وەرزی باران باران/ ملم بەفر /ملم
2000-2001 295.1 ---------
2001-2002 343.4 ---------
2002-2003 541.2 ---------
2003-2004 496.5 ---------
2004-2005 427 15 سم
2005-2006 427.5 12 سم
2006-2007 423.5 --------
2007 384.2 --------
بەرەنجام 417.3ملم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ



خشتەی ڕێژەی باران بارین لە پارێزگای هەولێر
وەرزی باران شوێن / بەرزترین ڕێژ / ملم شوێن/نزمترین ڕێژەی/ ملم
2001-2002 مێرگەسور 1359.6 خەبات 330.3
2002-2003 مێرگەسۆر 1393.3 قوشتەپە 413.1
2003-2004 مێرگەسۆر 1471.4 گوێڕ 254.5
2004-2005 مێرگەسۆر 1178.8 گوێڕ 234.9
2005-2006 مێرگەسۆر 1555.4 گوێڕ 289
بەرەنجام 1391.1 304.36
هەولێرە ئەوا دەكەوێتە ناوچەی بارانی نیچمە مسۆگەر(كە لە نێوان 300-500)ملم ساڵانەیە)
كەواتە تەواوی زەوی كشتوكاڵی پارێزگای هەولێر كە 1514120 هیكتارە بۆ ساڵی 2007 وەكو خشتەی خوارەوە).
دەكەوێتە ناوچەی بارانی مسۆگەر و ئەمەش كاریگەریەكی ئەرێیانەی هەیە لەسەر بواری كشتوكاڵ، بەڵام سەرەڕای هەبوونی ناوچەیەكی بەفراوان و بە سوود بۆ كشتوكال سەیر دەكەین ڕێژەی بەرهەمە لە ئاستێكی زۆر نزمدایە بەتایبەتی لایەنی رووەكی بۆ یە پێویستە بایاخی پێبدرێت و پرۆسەی كشتوكاڵ گەشە بكات وەبەرهێنان كشتوكاڵی بایەخێكی زیاتری پێبدرێت.
دەشتی هەولێر هەرێمێكی كشتوكاڵییە و قوڵایی ستراتیژی هەیە و بەمەبەستی دیار خستنی گرنگترین بە رووبوومی كشتوكاڵ ئەم خشتانە دەخەینە ڕوو.:

1- بەرووبوومە ستراتیژییەكان
بەربووم زەوی چێنراو/ هیكتار
گەنم 135145
جۆ 242417
گەنمەشامی 182
گوڵەبەڕۆژی 1856
برنج 292
كۆی گشتی 279892
كە ئەگەر بزانین سەرجەم خاكی چێنرداوی هەرێم لەم بەرووبوومانە 621576 دەزانین كە پشكی هەولێر 45% لە هەموو بەرووبوومی هەرێم .
2- بەرووبوومی سەوزەوات
بەروبووم هیكتار
تەماتە 10452
خیار 4929
باینجان 2345
كۆی گشتی 17726هێكتار
و ئەگەر بزانین كە سەرجەم زەوی تەرخانكراو بۆ ساڵی 2007 بە هكار بۆ بەرووبوومی سەوزە وات بریتیە لە 369.9 هیكتار، كەواتە پشكی هەولێر بریتییە لە 48% لەسەرجەم داهاتی هەرێم .
3- مێوە سەرەكییەكانی هەولێر.
جۆری مێوە زەوی/ هیكتار
زێ 250
سێو 450
هەنجیر 300
هەنار 770
كۆی گشتی 1770
هەر چەندە تەواوی زانیاریەكانی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا بەردەست نییە بەڵام مەزندە دەكرێ كە پشكی هەولێر لەم بوارەدا لە نێوان (15-30%) سەرجەم بەربوومی هەرێم بێت.
زەوی كشتوكاڵ
سەبارەت بە زەوی كشتوكاڵ ئەوا بەپێی ناوچەكانی هەرێم بەسەر چەندین جۆرە دابەشكراون وەكو لە خشتەی خوارەوە دیارە.
شێوەی دابەشكردنی زەوی كشتوكاڵ
دەشتایی(بە باران ئاودراو) گردۆلكە زەوی شاخاوی
30-100 دۆنم 10-30 دۆنم كەمتر لە 10 دۆنم
بۆ زانین پشكی پارێزگای هەولێر لەو رووبەری زەوی كشتوكاڵی هەرێمی كوردستان گەر سەیری ئەم خشتەیە بكەین.
پارێزگا رووبەری گشتی رووبەری شیاوبۆ چاندن كۆ ناشیا بۆ چاندن هكتار
هەولێر 1514120 580645 45635 626280 887840
دهۆك 931398 254892 46650 301542 629856
سلێمانی 1042808 232700 59299 291999 131020
كەركووك 802076 300151 15822 315973 486103
كۆی گشتی 4290402 1368388 167406 1535794 2134819
لەم خشتەیەش روون دەبێتەوە كە بەرەنجامی زەویی شیا و بۆ چاندنی سنوری پارێزگای هەولێر بریتین لە 40.7% هكتار لە تەواوی زەوی هەرێم هەرچی زەوی نەشیاوە بۆ چاندن دەكاتە 41.5% لە تەواوی زەوی هەرێم، واتا رووبەری گشتی زەوی پارێزگای هەولێر دەكاتە 35.2% سەرجەم زەوی هەرێمی كوردستان.

دارستان
دارستان سەرچاوەیەكی گرنگی داهاتە و گرنگیەی خۆی هەیە لە پاراستنی ژینگە و خۆشكردنی ئاو هەوا و راگرتنی دامالینی خاك و پاراستنی ئاو ژیانی كێوی و پەرەپێدانی پاوان زۆربەی دارستانەكانی هەرێم لە ئاستی (600-2000)م، لەئاستی رووی دەریاوەن و قەبارەی دارەكانیشی مام ناوەندین و بە گوێرەی جیاوازی ناوچەكان جوانی دارەكان دەگۆڕین، و ئەمەی خوارەوە خشتەی رووبەری دارستانەكانە:.



ژ رووبەر هەولێر دهۆك سلێمانی كەركووك كۆی گشتی
1- دارستانی دەستكرد 3625 3164 6931 811 14531
2- دارستانی سروشتی 326092 442597 417604 159555 1345848
3- باخچەی رەز بەراو 5713 7891 12985 560 27148
4- باخچەیی رەز دێمی 5932 6433 22432 285 35082
5- پاوانی سروشتی 351000 263135 576517 3190 1222562
6- پاوانی دەستكرد 2828 1910 70 ---- 4807

گەر سەیرێكی خشتەكە بكەین دەبینین ڕێژەی هەولێر لە دارستان دەستكرد (24.9%) و دارستانی سروشتی (24.9%) باخچەی بەراو (21%) و باخچەی دێمی (16.9 %) و پاوانی سروشتی (28.7%) و پاوانی دەستكرد(58.8%).

بەخێوكردنی هەنگ
هەر لە دێر زەمانەوە بەم پیشەیە لە ناو ژیانی كوردەواریدا جەسپیوە و هەر چەندە بەهۆی هێرشە حكوومەتەیەك لە دوتی یەكەكانی عێراق بۆ سەر كوردستان زیانێكی زۆربەم سامانە گەیشتووە بەڵام لەو چەند ساڵەی دوای هەوڵی جدی دراو بۆ بوژاندنەوەیان و تەمەی خوارەوە لیستێكی لەم بوارەیە لە پارێزگای هەولێر.
ژمارەی هەنگەوان ژمارەی شانەی هەنگ بەرهەم (تەن/ ساڵانە)
4.002 52.366 147
و ئەگەر بزانین كە سەرجەم ژمارەی هەنگەوانی كوردستان 14.329 كەواتە پشكی هەولێر لە هەنگەوانان دەكاتە\(27.9%) و هەرچی ژمارەی شانەی هەنگەن ئەوا لە كوردستان 170.315 كەواتە رێژەی هەولێر لە تەواوی كوردستان(30.7%) و سەبارەت بە بەرهەمی هەنگوین ئەوا پارێزگاری هەولێر ڕێژەی(23.4%) لەسەرجەم بەرهەمی كوردستان پێك دەهێنن.



سامانی ئاژەڵ
بەهۆی هەلكەوتنی هەولێر لە پێدەشتێكی فراوان و نزیك ناوچەی شاخاوی ئەو رۆلێكی گرنگی بینیووە لە پرۆسەی بەخێوكردنی مەڕ و ماڵات و دروستكردنی كیڵگەی پەلەوەر ، كە وەكو خشتەی خوارەوەیە.
خشتەی ئامار ئاژەڵ لە هەولێر ساڵی 2001
ئاژەڵ ژمارە لە هەولێر سەرجەم لە كوردستان رێژەی
مەڕ 399442 3457609 11.5%
بزن 468749 1430445 32.7%
رەشە وڵاغ 82680 424683 19.4%
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
خشتەی ئاماری كێلگەی هەولێر ساڵی 2006
جۆری پرۆژە ژمارە لە هەولێر سەرجەم لە كوردستان رێژە
پەلەوەری گۆشت 347 777 44.6%
مریشكی هیڵكە 2 5 40%
سەربڕخانەی بەلەدەر 3 6 50%
سەربڕخانەی ئاژەڵ 1 4 25%
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
خشتەی پرۆژەكانی ماسی و حەوزی ماسی بۆ ساڵی 2006
جۆری پرۆژە ژمارە لە هەولێر سەرجەم لە كوردستان رێژە
بەخێوكردنی ماسی 126 215 58%
بەرهەمی پەنجە ماسی 1 2 50%
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
خشتەی پرۆژەكانی قەڵەوكردنی ئاژەڵ و توانای بەرهەم هێنانی لەسەر ئاستی كوردستان.
پرۆژە ژمارە لە هەولێر سەرجەم لە كوردستان رێژە سەدی
قەڵەوكردنی گۆڵ 11 25 44%
قەڵەوكردنی بەرخ 1 8 14.2%
توێژینەوەی كشتوكاڵ
ئامانجەكانی جێبەجێكردنی توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لە بوارەكانی تاقیكردنەوەی كشتوكاڵی و بەكارهێنانی تەكنەلوژیای كشتوكاڵی نوێ مەبەستی كەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵی.
لە پارێزگای هەولێر چەندین وێستگەی توێژینەوە هەی كە رووبەرەكانیان بەسەدەها دۆنەمە وەكو ئەوەی لە خشتەی خوارەوە دا هاتووە:
وێستكەی توێژینەوە شوێن رووبەر/دۆنم
1-مەڵبەندی توێژینەوەی كشتوكالی عەنكاوە 4.5
2- وێستگەی توێژینەوەی كشتوكاڵی حەریر حەریر 4.
3- وێستگەی توێژینەوە كشتوكاڵی قوشتەپە قوشتەپە 25.
4- وێستگەی توێژینەوەی گردەسەر قوشتەپەی گردە رەش 20.
كە ئەم وێستگانە چەندین توێژینەوەی كشتوكاڵیان لێ ئەنجام دەدرێت لەسەر بەرووبومی گەنم و ئالیك و رۆنی پیشەسازی ئەمە جگە لە ئەنجامدانی چالاكییەكانی مەشق و راهێنان سەرەڕای ئەم هەموو كارەی توێژینەوە، و بەمەبەستی وەبەرهێنانی و پێشخستنی كەرتی كشتوكاڵ لە كوردستاندا، ئەوا لە هەولێر هەندێك پرۆژەی تر هەن وەكو:
1- كۆتایی ساردەكەرەوە بەستەڵەك كە یەكیان لە ناو هەولێر بە توانای 5000 هەزار تەن كە 1000 تەن كۆگای بەستەڵەك بۆ عەمبار كردنی گۆشت.
2- سەبارەت بە چاندنی بەرووبوومی سەوزە لە ژووری پلاستیك و شووشە ئەوالە ناحیەی شەمامك و قەزای خەبات ئەم سیستەمەی تایبەتە بە چاندنی داپۆشراو هەیە.
3- سەبارەت بە دروست كردنی كارگەی شیرەمەنی ئەوا لە ناوەندی هەولێر و ناحیەی بەحركە و قەزای مەخمور هەن.
4- سەبارەت بە كارگەكانی دۆشاو قوتوبەندی ئەوا لەبەر زۆری بەرهەمی هەولێرە چەندین كارگە هەن.
أ – كارگەی قوتوبەندی میوە لە قەزای سۆران و چۆمان بە توانای (80-20) تەن رۆژانە بۆ هەر ناوچەیەك هەیە.
ب- كارگەی دۆشاوی تەماتە لە ناوەندی هەولێر و قەزای خەبات و ناحیەكانی شەمامك و گوێر بە توانای(1-5) تەن رۆژانە.

كشتوكاڵ
هەروەكو دەزانرێت هەرێمی كوردستان بەوە دەناسرێت كە كۆنترین شوێنە كە مرۆڤ لە مێژووی خوێدا كشتوكاڵی لێوە كردبێت، ئەوەتا لە هەولێر و لە گوندی(زار چەمی) یەكەم گوندی كشتوكاڵی لە جیهاندا لە نزیك( شانەدەر) هەبووە .
هەولێری پایتەخت بەوە جیا دەكرێتەوە كە كەش و هەوای یەكجار باش و زەویەكی بەپیت و بەرەكەتی هەیە، و بەیانیان وەزرەكان لە هەولێر دوو وەرزی چاندن هەیە(هاوینە و زستانە) كە لەم پێدەشتەدا لە وەرزی هاوین بەرهەمەكانی وەك(تەماتە، خیار، باینجان، شفتی، باڵندە، پیاز، سیر، كونجی، توتن، گوڵە بەرۆژە، فاسولیا، كودی..هتد) دەچێندرێت.
سەبارەت بە بەرهەمەكانی زستانە ئەوا بریتیە لە (گەنم،جۆ، نیسك، نۆك، پاقڵەمەنیەكان).
گەر سەیرێكی بەرهەمی پارێزگا بكەین لە بواری كشتوكاڵدا ئەوا بەروبوومی سەرەكییەكان دەكرێتە چەند بەشێك:
1-دانەوێلە(گەنم، جۆ، برنج)
2- بەرووبوومی پیشەسازی و رۆندارەكان(كونجی، گوڵە بەڕۆژە، توتن).
3- سەوزەوات (تەماتە، خیار، شفتی، گندۆرە، پیاز....)
4- میوە(ترێ، سێو، قەیسی، خۆخ، هەرمێ، هەنار.....)
5-پاقڵەمەنییەكان(نۆك، نیسك، فاسولیای تەڕ.........)

جێگای ئاماژەیە كە قوڵی ئاوی ژێر زەوی لەو پارێزگایە بە پێی وەزارەتی كشتوكاڵ بریتییە لە 100-150 مەتر كە ئاوێكی سازگارە و رادەی سوێریی 400/1000000 ملم سێجایە، هەرچی ئاوی سەر زەوییە لە نێوان 10-15 مەتر و لە ئەوانی تر سوێرترە و تەنها بۆ ئاودێری بەكاردێت لەبەر ئەویش دەشتەكانی پارێزگا زۆر بە پیت و بەرەكەتن و ژمارەیەكی زۆر بیر ئیرتوازی لێدراوە لە دەشتەكانی ( هەولێر،هەریر، كویسنجەق ، مەخمور).
سوبارەت بە رووبەری پارێزگای ئەوە 1447 كم دووجایە كە دەكاتە 3.3%ی رووبەری عێراق .