قه‌زای مێرگه‌سۆر
قه‌زای مێرگه‌سور سه‌ربه پارێزگای هه‌ولێره و له پێنج ناحیه پێك دێت و ژماره‌ی گونده‌کانی 252 گونده و رێژه‌ی دانیشتوانی () که‌سن
قائمقامیەتی قەزای مێرگەسور كە سنورەكەی بە (دەڤەری بارزان) ناو دەبرێت لە پێنچ ناحیە پێك دێت (بارزان ، شێروان مەزن، گۆرەتوو ، پیران ، مەزنێ ) و ژمارەی گوندەكانی 252 گوندە ، كە 172 گوندی ئاوەدانكراینەوە و 80 گوندی هەتا ئێستا ئاوەدان نین و ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ باری ئەمنی شوێنی ئەو گوندانە كە نزیكن لە سنوری وەلاتی توركیا.
هەلكەوتەی جوگرافیای قەزای مێرگەسور كەوتوتە سنوری كارگێری پارێزگای هەولێر كە رووبەرەكەی نزیكەی 1400كم2 و 130كم لە ناوەندی پارێَََََََََزگای هەولێرەوە دورە لە باشورەوە قەزای ئاكرێ یە سەر بە پارێزگای دهۆك و لە باكور قەزای شەمزینانی پارێزگای هەكاری لە كوردستانی باكور و لە رۆژهەلات قەزای سۆران و لە رۆژ ئاوا قەزای ئامێدی سەر بە پارێزگای دهۆك ، ناوەندی قەزا ( 1180م ) لەسەر ئاستی دەریا بەرزە.
قەزای مێرگەسور بە گشتی ناوچەیەكی شاخاوی یە و سەرچاوەكانی ئاو لەو سنورە بەزۆر كانیاون و دوو رووبار بەناو سنوری ئەم قەزایە دا تێپەر دەبێت .
1-رووباری روو كچك: سەرچاوەكەی چەند لقێكن لە سێگۆشەی سنورەكانی هەرێمی كوردستان و ئێران و توركیا هەلدەقولێت لە نزیك گوندی هەزیریەك دەگرنەوە بەدرێژی 100 كم لەناو سنوری قەزا ی مێرگەسور تێپەر دەبێت.
2-رووباری زێ ی مەزن(زاب): سەرچاوەكەی لە وولاتی توركیا هەلدەقولێت نزیكەی 110كم لەناو سنوری قەزا دەروات و لە گوندی رێزان لەگەل رووباری رووكچك یەك دەگرن.
جگە لەوەی كە كە ناوچەیەكی شاخاویە هەندێك شوێنی دەشتای هەیە كە بۆ كشتوكال دەشێت (دەشتی بەری نزار (شرێ)، دەشتی بیرسیاو ،دولی بیاو، بالندا، بلێ ، رێزان).
و چەند چیایەكی بەرز لە سنورەكە هەن كە بەرزیان لە نێوان(1500 -2300)م لەسەر ئاستی دەریا لەوانەش چیاكانی (شرین ، بوتین، پیران ، برادوست ، قەلەندەر ، كورێ هۆری، چارچەل ، موسەكا)
ئاو هەوای ناوچەكە مام ناوەندیە لە هاویندا گەرم و هەندێك جار دەگاتە 45 س لەوەرزی زستان سارد و پلەی گەرمی هەتا(-15 س) رێژەی باران بارین سالانە ل نێوان (800-1500) و زیاتر لە 1م بەفر لە ناوەندی قەزای مێرگەسور دەبارێت.
دەڤەری بارزان رووبەرێكی بەرفراوان و بەر چاوی كشتوكالی یە بەپێ ی رووبەری گشتی مێرگەسور 549960 دونم كە زیاتر لە 129069 دونم شیاوە بۆ كشتوكال و خەلكی ئەو دەڤەرە بەزۆری بە كشتوكال و ئاژەل داریەوە خەریكن و ژمارەیەكی زۆر كاری هەنگەوانی دەكەن كە هەنگوینی سنورەكە بەناو بانگە لەو جۆرهەروەها نزیكەی 60 كێلگەی پەلەوەر مۆلەتی یاساییان هەیە لەگەل چەند كێلگەی بەخێوكردنی ماسی.
مێژووی قەزای مێـرگەسـور:-
قەزای مێرگەسور مێژوویەكی كۆنی هەیە و بەزۆر قۆناغ تێپەر بووە كە مێژوویەكەی دەگەرێتەوە بۆ سالی (1890ز) سەردەمی دەولەتی عوسمانی كە ویلایەتی موسل لە چوار قەزا پێك دەهات(دهۆك ، ئاكرێ ،سنجار ، زێبار). كە قەزای مێرگەسور ئەو كات زێبار بووە و ناوەندی قەزا لە بیرا كەپرا بووە و ئەو ناوەش لەوە هاتبوو كە ئاغاكانی عەشیرەتی زێبار خاوەن دەست هەلات بووینە لەبەر ئەوە ئەو ناوەیان بۆ دانابوو،لە رووی جوگرافی یەوە دەكەوێتە نێوان قەزای رواندوز و لە رۆژهەلات و لە رۆژ ئاوا قەزای ئامێدی و لە باشور قەزای ئاكرێ و لە باكور قەزای هەكاری و قەزای زێبار پێك دەهات لە ناحیەی (بارزان و مزوری بالا و140 گوند دەبوون ، و ناوەندی قەزا لە بیرا كەپرا بوو كەنزیكەی 70 مال دەبوو و بەپێ ی سەرچاوەكان كە بەرێز(فیصل دباغ لە گۆڤاری(هەولێر) ژمارە7 نیشانەی پێداواە لە ماوەی (1890-1921) ئەم قایمقامانە بوون
| ژ | ناوی قائمقام | ماوه‌ی کارکردن |
| 1 | مستەفا ئەفەندی | 1892 - 1890 |
| 2 | حاجی ئەفەندی | 1894 - 1892 |
| 3 | مستەفا توفیق ئەفەندی | 1906 - 1894 |
و پاش ئەو ماوە بە بریاری دەولەتی عوسمانی قەزا هەلدەوەشێنرێتەوە و دەبێتە ناحیەی زێبار و دەكەوێتە سەر ئاكری و ناحیەی بارزان و مزوری بالا دەكەونە سەر قەزای رەواندوز هەتا سالی 1921 كاتی دامەزراندنی دەولەتی عێراقی لەو كاتە قەزای زێبار دەگەرێننەوەو بارەگای قەزا دەگوازنەوە بۆ گوندی بلێ و هەتا سالی 1926.وەك هەموو كەسێك زانیاری تەواوی لەسەر دەڤەری بارزان و شۆرشەكانی بارزان هەبووە، كەبەردەوام توشی راگواستن و گرتن و ئاوەرەی بوینە ئەوەش لەبەر هزری نەتەوەی و ئەو هەولانەی كە شێخەكانی بارزان دەیدان لە پێناو چاكسازی كومەلایەتی و داواكردنی مافی میللەتی كورد لە دەسهەلاتی ئەو سەردەمە بویە بەپێ ئەو زانیاریانەی كە دەستمان كەوتوون لە سالی 1926 قەزا دیسان هەلدەوەشێنرێتەوە تەنها ناحیەی بارزان و مزوری بالا دەبینن كەسەر بە رەواندوز دەبن هەتا سالی 1952 كە ئەوكات بارزانی لە سوفیەت دەبێت لەگەل 500 كەس لە خەلكی دەڤەری بارزان و شێخ احمد بارزانی لە بەندیخانە دەبێت بە هەول و هیمەتی خەلكی دەڤەری بارزان و مێرگەسور ئەوانەی دەمێنن لە ناوچەكە قەزا دەگێرنەوە بەناوی زێبار و مەلبەندی قەزا لە مێرگەسوردەست پێ دەكەنەوە
پاش هەلگیرسانی شۆرشی ئەیلول بە رابەرایەتی بارزانی نەمر كەزۆربەی زۆری خەلكی دەڤەرەكە بەشدار دەبن هەتا سالی 1975 كە شۆرش رادەوەستێت خەلكی دەڤەرەكە ئاوەرەی ئێران دەبن و هەندێكیان لە هەمان سال دەگوازرێنەوە باشوری عێراق بە چەند قوناغێك بەردەوام دەبێت تا سالی 1990 سنوری قەزای زێبار 100%تێك دەدرێت. ونزیكەی 8000 كەس لە توخمی نێرینە لە تەمەنی (8 سال-100سال)ئەنفال دەكرین ئەوەش لەسالی 1983.
لەسالی 1991 لە ئەنجامی راپەرینی گەلی كوردستان خەلكی دەڤەرەكە لە ئاوەرەی گەرانەوە بۆ سەر شوێنی باب و باپیرانیان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بریاری گەراندنەوەی قەزای دا لە مێرگەسور سالی 1993 و ناوەكەی لە قەزای زێبار گۆری بۆ قەزای مێرگەسور .
پێك هاتەی قەزای مێرگەسور كە هەموویان بە بارزانی دەناسرێن لەعەشیرەتەكانی (شێروانی،مزوری،گەردی،دولەمەری،بەرۆژی، نزاری و هەركی،بنەجی)پێك دێن كە بەرێژەی 99،9% لە ئاین موسلمانن و 0,1%مەسیحین كەلە گوندی بێدیال نیشتەجێن و ئەو گوندە مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە كەلەمێژووی كەنیسەكەی دیارەوە ئێستاش ئاوەدان كرایەتەوە.
بـاری ئابـوری قه‌زای مێرگه‌سور:-
لەرووی ئابووریەوە دەڤەری بارزان بەرێژەیەكی زۆر كارمەندی دام و دەزگا حكومیەكانن و هەروەها پێشمەرگەن و ژمارەیەكی تر بە رەزداری و كشتوكال و پرۆژە پەلەوەریەكان كاری رۆژانەیان بەرێ دەكەن، و لەرووی ژینگە نمونەی ژینگە پارێزی یە كەئەوەش دەگەرێتەوە قوتابخانەی شێخەكانی بارزان كەبەردەوام بە پەیرەو كردنی ئاینی پیرۆزی ئیسلام هەولیان داوە
هۆشیاری كۆمەلایەتی و ژینگەی بلاو بكرێتەوە بویە هەتا ئێستاش ئەو سنورە وەك شویچنێكی پارێزراوی سروشتی ماوە و خەلكی ئەم سنورە وا راهاتوون كە بیپارێزن . سنورەكە سروشتێكی جوانی هەیەو زۆر گژوگیاكانی تێدابەدەست دەكەوێت. وەسامانی سروشتی زۆری تێدایە بەلام وەك پێویست سوود لێ وەرنەگیراوە و لێكۆلینەوەی بۆ نەكراوە.
ئەگەر بەمێژووی سنورەكەدا بچینەوە دبینین زور لە كونەوە ژیان هەبووە و ئەشكەوتی دێروكی شانەدەر ئەوە دەسەلمێنێت كە كونترین شوێنی جیهانی یە كە پەیكەری مروڤی نایدرتالی لێ دوزراوەتەوە ئەوەش لە سالانی ( 1950 _ 1960 ) كە لێكولینەوەی لەسەر كراوە و جگە لەوەش زور شوێنی تری دیروكی و شوێنەوار هەن كە لێكولینەوەیان لەسەر نەكراوە .
لیستی بەرێوەبەرایەتی و فەرمانگەكانی سنوری قەزا لەگەل بەرپرسەكانیان.
| ژ | ناوی به‌رێوبه‌رایه‌تی یان فه‌رمانگه | ||
| 1 | قائمقامیەتی قەزای مێرگەسور | ||
| 2 | بەرێوەبەرایەتی پەروەردە | ||
| 3 | بەرێوەبەرایەتی تەندروستی بارزان | ||
| 4 | بانكی مێرگەسور | ||
| 5 | فەرمانگەی ئاوی مێرگەسور | ||
| 6 | فەرمانگەی كارەبای مێرگەسور | ||
| 7 | فەرمانگەی باری شارستانی مێرگەسور | ||
| 8 | فەرمانگەی چاودێری كۆمەلایەتی مێرگەسور | ||
| 9 | كتێبخانەی مێرگەسور | ||
| 10 | بەرێوەبەرایەتی شەهید و ئەنفالكراوەكانی بارزان | ||
| 11 | بەرێوەبەرایەتی پولیسی مێرگەسور | ||
| 12 | بەرێوەبەرایەتی ئاسایشی مێرگەسور | ||
| 13 | نوسینگەی پوستەی مێرگەسور | ||
| 14 | دادنوسی مێرگەسور | ||
| 15 | دادگەی بەرای مێرگەسور | ||
| 16 | بنكەی بەرگری شارستانی مێرگەسور | ||
| 17 | بنكەی هاتوو چۆی مێرگەسور | ||
| 18 | بنكەی كۆچ و كۆچبەران مێرگەسور | ||
| 19 | نوسینگەی كارتی زانیاری | ||
| 20 | دارایی مێرگەسور | ||
| 21 | شارەوانی مێرگەسور | ||
| 22 | بەرێوەبەرایەتی كشتوكالی مێرگەسور | ||
| 23 | فەرمانگەی گەشت و گوزار | ||
| 24 | تێبینەرایەتی ئەوقاف | ||
| 25 | بەرێوەبەرایەتی روشنبیری | ||
| 26 | رەزگەری مێرگەسور | ||
| 27 | بنكەی ڤیتێرنەری | ||
| 28 | ناوەندی وەرزش و لاوان | ||
| 29 | بەرێوەبەرایەتی گومرگی مێرگەسور | ||
| 30 | فەرمانگەی ئاوی دەوروبەری مێرگەسور | ||
| 31 | بنكەی پولیس گومرگ |
پرۆژە ستراتیژیەكانی سنوری قەزای مێرگەسور:-
لەبەر ئەوەی قەزای مێرگەسور لە سەردەمی رژێمی رووخاوی صدام 100% تێك درابوو بۆیە گشت پرۆژەكانی ئێستا هەیە پرۆژەی ستراتیژین و دەست كەوتەكانی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگەرێتەوە.
پـرۆژە گرنگەكـان له قه‌زای مێرگه‌سور :-
1-پرۆژەی ئاوی بەردەری –مێرگەسور :
كە ئاو دەگەێنێتە قەزای مێرگەسور و ناحیەی (پیران-شێروان-مەزنێ-گۆرەتوو) و 75 گوند لە سنورەكە
2-پرۆژەی ئاوی بارزان: كە ئاو دەگەێنێتە 51 گوند و لە قۆناغی جێ بەجێ كردنە.
3-پرۆژەی پردی رێزان،بلێ،بالندە(لە قۆناغی جێ بەجێ كردندان)
4-گەیاندنی كارەبای نشتیمانی بۆ هەموو گوندە ئاوەدانەكان
5-رێگای سەرەكی دۆلی بیاو.
نـاوی بەرێوەبەری یەكەی كارگێری قه‌زای مێرگه‌سور :-
لەبەر ئەوەی لە سالی 1952 -1973 زانیاری پێویست لەبەر دەست نی یە و ماوەی نێوان سالی 1973 – 1985 بە قسەی فەرمانبەرانی كە لەو كاتە دەوامیان كردووە بەشێوەی خوارەوە بووە
| ژ | ناوی قائمقام | ماوه‌ی کارکردن |
| 1 | حسێن جندی | 1975 - 1973 |
| 2 | عبدالستار محمد دلعلی | 1975 - 1977 |
| 3 | تلعت هادی سەرشاخی | 1977 - 1980 |
| 4 | عبدالمعین حسن علی | 1980 - 1982 |
| 5 | شیخ رشید كاكە عبدالكریم | 1982 - 1985 |
و پاش ئەو ماوەیە زانیاریمان لەبەر دەست نەبوو چونكە خەلكی سنورەكە بەزوری راگوێزرابوو و گوندەكانی وێران كرابوون هیچ زانیاریەك نەمابووتەنها پاش راپەرین بەم خشتەیە دیار دەكەین
تێبینی : ئه‌و زانیاریانه‌ی سه‌ره‌وه له لایه‌ن قه‌زای (مێرگه‌سور) وه‌رگیراوه ئێمه وه‌کو ستافی ماڵپه‌ری پارێزگا رێکمان خستوه‌ته‌وه