عەنکاوه
قه زاى عه‌نکاوه سه‌ر به قه‌زای ناوه‌ندی هه‌ولێره و هیچ گوندی نیه و له 16 گه‌ره‌ك پێک هاتووه و رێژه‌ی دانیشتوانی 35000 كه‌سن
قه زاى عەنكاوە:
لە ناحیەكانی سەنتەری هەولێره ئەكەوێتە باكوری هەولێر نزیكترین ناحیەكانی پاریزگا تەنها (7كم) دورە لەسەنتەری پارێزگا سنوری شارۆچكەی عەنكاوە لە لای رۆژ ئاوا دەگاتە قەزای خەبات ولای باكورو باكوری رۆژهەلات دەكاتە شارۆچكەی بەحەركە .
مێژووی قه زاى عه‌نکاوه:
قه زاى عەنكاوە لە شاروشارۆچكەكانی دیرێنەكان هەولێر دەژمێردرێت یەكیك لە تابلۆكانی ژێر زەوی كلێسەی مارگورگیس لە ساڵی 1992 دۆزرایتەوە لەكاتی نۆژەن كردنی بەزمانی ئارامی نووسراوەتەوا كەوا بۆجاری دووەم ئەم شوینە پێرۆزە نۆژن كرایتەوە لە چەرخی چواری زاینی وهەروەها جەندین تابلوی جۆراوجۆر لەشوینی (قەسرا) كەتەنێشت كلێسەی ناوبرا دۆزراوەتەوە كە مێژویان ئەگەرێتەوە سەردەمی سۆمەرییەكان ودواتر لەسەردەمی ئاشووری كۆن وەك گشت لادییەكانی كوردستان قه زاى عەنكاوە تاكو سالی .
مێژووی عەنكاوە دەگەرێتەوە بۆ هەزاران ساڵ پێش زاین , ئەمەش لیكۆلینەوەی لەبارەی كراوە لەلایەن شوێنەوار ناسەكان ئەم لێكۆلینەوەش لە( گردی قصرا) گۆڕستانی كۆن لەلایەن زانكۆی سەلاحەدین كە ئەم شوێنە دەگەڕێتەوە بۆ سێ هەزار و پینچ سەد سال پێش زاین ئەم گردەش كە گردی پاشایەك بووە یاخود شوێنەكی سەربازی بووە , مێژووی عەنكاوە پێكەوە بەستراوە بە مێژووی شاری ئەربائیلو (ئەربل) بەپێی بەلگە نامەكان دەرگای قەڵاتی بەرامبەر عەنكاوا ناو دەبریت بە ناوی كۆنی عەنكاوا واتا (عەمكۆ)،و ئەم ناوە كۆنەی (عەمكۆ) لەوە هاتوە كە نوسراوە لەسەر بەردێك كە دۆزراوەتەوە لە كەنیسەی ماركیوركیس لە ئەنجامی نوژەنكردنەوە ی دەگەرێتەوە ودەگەرێت بۆ ساڵی هەشت سەدو شانزەی زاینی پێیان وایە, ناوی (عمكۆ) كورتكراوەی ناوی ( عما) بە مانای مام یاخود برای باوك یان بەمانای گەل دێت , كە ئەمەش بەزاراوەی ئارامی و سریانی دێت , هەروەها دەكرێت ئەم دوو ناوە بچوك بكرێتەوە بۆ (عەمكا یان عەمكو) ... لەسەردەمی ساسانیەكان ئەم ناوە زۆر گۆرانكاری بەسەر داهاتوە و چەندین وشەی بۆ زیاد كراوە .
مەسیحیەكان هاتنە ناو هەولێر و عەنكاوە لە ناوەڕاستی سەدەی یەكەمی زاینی بەپێی مێژووی (اربل) كە نوسەرەكەی (مشیحا زخا) لەسەدەی شەشەم , ولەو كاتەدا كەنیسە و قوتابخانە ئایینیەكان وە لە زۆر شوێنی تریش بڵاوبونەوە بەڵام لە هیچ شوێنیك نەمانەوە وئێستا تەنها كەنیسەی (ماركوركیس) لە عەنكاوە مایەوە, مێژوی دروستكردنی یەكەم بناغەی ئەم كەنیسەیە بە بۆچونی مێژوونوسان دەگەرێتەوە بۆ سەدەی چوارەم یان پێنچەمی زاینی ئەمیش شوێنكی سەرنج راكیش و شارستانیە وە چەند جارێك نوژەنكراوەتەوە .
مێژوونوسان ناوی عەنكاوا لە چەندین سەرچاوەدا باسكردووە ، ابن العبری لە پرتووكی (تاریخ الزمان) و( ابن الفوگی) لە (الحوادپ الجامعە) لە سەدەی (13) ز ،هەروها مێژوونوسان ئۆرپیش لەسەر مێژووی عەنكاوا نووسیوە وەك نیبور ساڵی 1766 ز وبێكنگام 1816 ز ومیجرسون لە 1907 .
لە ساڵی 1921 یەكەم قوتابخانەی كوران لێ دروست كرا ودواتر لە ساڵی 1928 قوتابخانەیێكی كەجانیش دروستكرا ، ولە ساڵی 1956 عەنكاوا كرا بە ناحیە
قه زاى عەنكاوا دوای راپەرینی ساڵی 1991 لە ژێر سێبەری حكومەتی كوردستان بایەخێكی زۆر پێدرا وپێشوەچونی بینی لە هەموو بوارێكدا و زۆربەی دانیشتوانی قه زاى عەنكاوا مەسیحیین (كلدان، سریان ،ئاشوری)
هەلكەوتەی جوگرافی قه زاى عه‌نکاوه:
عەنكاوە ئەكەویتە ناوەراستی دەشتی پێی هەولێری دێرینە كەرتی 5 عەنكاوە رۆبەرەكەی 10628 دونەم لە بارەی كشتوگالی پشت بەستن بەباران بارین دەكات باران بارین لەوەرزی زستان وبەهار ناوچەكەی پیێ ئەوترێت ناوچەی بارانی هەمیشەیی (دائمە الامطار).
دەوروبەری عەنكاوە زۆر بەپیته بۆ چاندنی گشت دانەێلە بەتایبەتی نیسك و لەكۆنەوە تاكو ووشك بوونی 3 كارێزی ناو عەنكاوە برنج وگولەبەرۆژە وبیستانی دێمی لێ دەچیندرا
هیچ گوندیك سەر به قه‌زای عەنكاوا نییە، بەلام قه زای عەنكاوا لە 16 گەرەك پێك هاتووە.
باری ئابووری قه‌زای عه‌نکاوه
پێشتر هەرە زۆری دانیشتوانی عەنكاوە خەریكی كشتوكال وبەخێوكردنی ئاژەل بوون تاكو سالی 1956 وەدواتر لەسالەكان 1959 دەست پێ كرا بە برینی رێگاوبان وقیر تاوكردن ریگای سەركی لە بەینی هەولێر و عەنكاوە ئەمە بووە هۆی پێشكەوتنی باری ئابووری كە هەرەزوری دانیشتوانی عەنكاوە پاش تەواو ودەستەكردنی پلەی خوێندنیان خەرێكی كاری فەرمی بوون.
باری كۆمەلایەتی قه زای عه‌نکاوه
زۆربەی دانیشتوانی عەنكاوە ئاینیان مەسیحیە سەر بەكەلێسەی كلدانن لەعێراق وەهەروەها تایفەكانی مەسیحی تریشی تێدایە وەك ئاشووری وئەرمەن وسریان ژمارەی كلێسەكان گشت تایفەكان 7 كلێسەیە ژمارەی دانیشتوانی عەنكاوە لە سەرژمێری 1978 نزیكەی دوانزە هەزار بوو بەلام ئێستا ئەگاتە سی ونۆ هەزار كەس هاوتان لەسەرژمێری سالەكانی رابردوو رێژەی خویندەواری لەعەنكاوە ئەكاتە 98% كونترین قوتابخانەی سەرتایی لەعەنكاوە مێژووكەی ئەگەریتەوە بۆ سالی 1921 پیاو ئاینەكانی مەسیحی لە عەنكاوە دەورێكی باشیان هە بووە لەمەربایەخ دانی بەیەروەردە وخۆیندن لە قوتابخانەكانی فەرمی بۆیە كۆنەوە كلێسەی مارگورگیس ومار یوسف لە عنكاوە شوینیكی تایبەتیان هەبوو بۆ فێركردنی زمانی سریانی وپەروەردەی ئاینی.
پرۆژه‌کانی قه زای عه‌نکاوه
پرۆژەی ئاو وئاوەرۆك لە عەنكاوە لەسالی 1956 دەست پێ كرا بە پرۆژەكانی ئاو وجەندین و لەم سالەدا یەكەم بیری ئیرتیوازی هەلكێندرا وساڵ بە ساڵ ژمارەی ئەم بیرانە زیاد بوون ولە سالی 1959 دەست پێی كرا بە راكێشانی وزەی كارەبا بۆ قه زی عەنكاوە .
ژمارەی قوتابخانەكانی عەنكاوە : 18 قوتابخانە
باری رۆشنبیری قه زای عه‌نکاوه
كەلتوری بەرێوەبەرایەتی گشتی رۆشنبیری وهونەری سریانی رۆلێكی گەورە وسەرەكی ئەبینی بۆ پێشخستنی باری رۆشنبیری .
كەسەرپەرشتی سی بەرێوەبەرایەتی دەكات بەرێوەبەرایەتی رۆشنبیری وهونەری سریانی هەولێر و بەرێوەبەرایەتی كەلپووری سریانی وموزەخانەی شوێنیكی تایبەتە بە كۆ كردنی وپارێزگاركردنی گشت تابلۆ جل وبەرگی وپێداویستیەكانی كەلەپوری سریانی وكتێبیخانەی سریانی وهەروەها كتێبخانەی گشتی عەنكاوە وسەنتەری لاوانی عەنكاوە بێجكە لە جەندین سەنتەرو كۆمەلەی رۆشنبیری وكۆمەلایەتی كۆمەلگای مەدەنی كەخزمەتی گشت خەلكی عەنكاوە دەكەن لە رۆی رۆشنبیری وكۆمەلایەتی بەریوەبەرەكان شاروجكەی عەنكاوە وسالی دەست بەكاربوونیان ودەست لە كارهەلگرتنیان.
تێبینی : ئه‌و زانیاریانه‌ی سه‌ره‌وه له لایه‌ن قه زای (عه‌نكاوه) وه‌رگیراوه ئێمه وه‌کو ستافی ماڵپه‌ری پارێزگا رێکمان خستوه‌ته‌وه