قه‌زای كۆیه
قەزای كۆیە
ئەم قەزایە لە 5 ناحیە (شۆڕش ، سكتان ، ئاشتی ، سێگردكان،تەق تەق) پێكدێت. قەزایەی كۆیە خاوەن پێگەیەكی جیۆگرافی گرنگە لەسەر ئاستی عیراق و كوردستاندا. رووبەرەكەی 2050كم چوارگۆشەیەو بەرزیەكەی 620م لە رووی ئاستی دەریاوە دەبێت و بەدووچیای خنجیلانە دەورەدراوە. ئەوانیش چیای باواجی كە بەرزیەكەی 1260 كم و چیای هەیبەت سوڵتان كە بەرزیەكەی 1092 كم لە رووی ئاستی دەریاوە دەبێت. مێژووی دروستبوونی شاری كۆیە، بۆ نزیكەی 2500 ساڵ بەر لە زاین دەگەڕێتەوە. كە سەرەتا لە گوندی ئاسكی كۆیە بووە و پێی گوتراوە ئەسكی كۆ، بەڵام دواتر لەژێر گوشاری هێزە شەرانگێزیەكانی ناوچەكە خەڵكەكە روویان لە حەمامۆك كردووە كە خاوەنی سەرچاوەی ئاوی زۆرە و بەوناوچەیش گوتراوە كاولە كۆ. دواتریش لە شوێنی ئێستای كۆیە جێگیربوون كە مێژویەكەی بۆ 1600 ساڵ لەمەو بەردەگەڕێتەوە. كۆیە زیاتر لە 80 شوێنەواری هەیە لەوانە: خرابە، كلێسە، قەڵای شیلە، ئەسكی كۆیە، گوبتەپە، سكتای قەیسەری، باواجی،سماقۆڵی میرسەید، چنارۆك و حەمامۆك. بۆیەكەمین جاریش بە فەرمی لە ساڵی 1885 قوتابخانە لەو شارەدا دامەزراوە. لەساڵی 1918 كۆیە كراوە بە قەزا. بەهۆی خەباتگێری كوردایەتی ناوچەكە ئەو شارۆچكەیە تووشی نەهامەتی و وێرانكاری كراوە لە لایەن رژێمی پێشووی بەعس و بەوهۆیەوە لەساڵی 1988 رژێمی بەعس قەزای كۆیەی بچوككردووەتەوە و كردوویەتی بە ناحیە، بەڵام دوای راپەرینی گەلی كوردستان لە ساڵی 1991 جارێكی تر حكوومەتی هەرێمی كوردستان كۆیەی كردەوە قەزا.
لەخۆرهەڵاتی پایتەختی هەرێم (هەولێر) بەدووری (70كم ) دوورە. كۆیە لە بناری چەند چیایەك بنیادنراوە كە خۆرهەڵات و باكوور وخۆرئاوای شارەكەیان داپۆشیووە، وەك چیای هەورێ و هەیبەت سولتان كە (1206 ) م و باواجی (1266 ) م لە سەر ئاستی رووی دەریاوە بەرزە. باشووری شاریش دەەبێتە دەشتێكی فراوان و لەهەندێ شوێندا خاكەكەی دەبێتە گردۆلەو هەلەت وپەلەت وشەپۆلاوی خۆی دەنوێنێت. مێژووی دروستكردنی شاری كۆیە لەهیچ سەرچاوەیەكی مێژوویی نەهاتووە و باسی لێوە نەكراوە، بەڵام چەندین ڕای جیاواز هەن لەكۆتایی هەموویان یەك دەگرنەوە و بەلگەیەكی بەهێز دروستدەكەن، كە ئەم شارە دوو هەزار ساڵ بەر لەزایینی ژیانی تێدا بووە. چەندین پاشماوەی شوێنەواری كۆن كە هەندێكیان بە پاشماوەی گۆتیەكان ناسراوە، لەم شارۆچكەیە بەبەرچاو دەكەون (قەلای شیلە -جل بەسەر- قازبەگی - كلیسە- ساتو قەلا - گۆكتەپە- شێخەلوان- سكتان-حمامۆك - قەیسەری -خان - تاقی كۆن -مزگەوتی گەورە - زۆری گۆرستان) . كویە بەسەر پێنج گەرەك دابەش بووە، گەڕەكی ( باییز ئاغا- قەلات- بەفر قەندی- سەرباغ- هەواو ). رێژەی دانیشتوانی ئەم شارە (95246 ) كەسن و لە دوو گەل پێكهاتوون ( كورد- كلدان ). كلدانەكان لە ناوچەی هەرمۆتە دەژین ، كەلە باشووری شاری كۆیە. هەر لە كۆنەوە ئەمشوێنە ئاوەدان بووەو خەلكی لێ ژیاوە. وشەی هەرموتە واتە جێگای مردوان (ارچ الموت) هەروەها ناوی كۆیە بە كۆهسار هاتووە كە ووشەیەكی زەردەشتی یەو بە واتای ناوچەی شاخ و بەردەڵان دێت. هەر لە كۆنەوە ئەمشارۆچكەیە شوێنی سەرهەلدان و رۆشنبیری و زانست بووە و گەڵێك كەسایەتی بلیمەت و ناوداری تێدا هەلكەوتوە وەك (مەلای گەورە- حاجی قادری كۆیی - سامی عەبدال- تاییر تۆفیق . مامۆستا باكووری .سێوە . دلداری شاعێر و چەندانی دیكە ). سەرا ( قشڵە) لەگەڵ گەیشتنت بەشارۆچكەی كۆیە لەسەر بەرزایێكدا قەڵایەكی كۆن دێتە بەرچاو كە پێی دەڵێن سەرا . ئەم قەڵایە مێژووی دروستكردنی بۆسەردەمی ئاشورییەكان دەگەڕێتەوەو لەسەر دەمی میر محەمەد پاشای رەواندوز لەسەر شوێنەواری قەلای ئاشووریەكاندا قەلایەكی دروست كرد، لەسەردەمی عوسمانیشدا كرا بە قشلە كە تائێستا پشكنینی ئەوتۆی بۆ نەكراوە. ئەم قەڵایە لەچەندین ژووری گەورەو بچووك پێكهاتووە لەناوەڕاستیدا گۆڕەپانێكی گەورە هەیە كە لەسەردەمی زوودا بۆ مەشقی سەربازی بەكار دەهات. قەیسەری كۆیە بازاڕێكی سەرداپۆشراوی هونەری سەرنجراكێشی كۆنی ئەم شارەیە كە لە دوو بەش پێكهاتووە، ئەمبازارە لەناوەراستی شاری كۆیە و رووبەرێكی مامناوەندی داگیر كردووە. قەیسەری كۆیە لەم دوایانەدا كاری نۆژەن كاری بۆ كراوە لەسەر شێوازی كۆنی خۆی كە چەندان دوكان و فرۆشگای تێدایە. مزگەوتی گەورەی كۆیە دەكەوێتە ناوەڕاستی شارۆچكەی مێژووی دروستكردنی بۆ ساڵی 1360 كۆچی دەگەڕێتەوە و لەلایەن حاجی مەلا بەكری ئاغا حەوێزی دروست كراوە و نزیكەی ساڵێك بەردی مەرمەری بۆ تاشراوە. رووبەری هۆڵی نوێژكردنی نزیكەی 600م چوار گۆشەیە، یەكێكە لەمزگەوتە جوانەكان، كە چەندین جۆر نەخشی تێدایە. خانە كۆنەكەی كۆیە دەكەوێتە ناوەڕاستی شارۆچكەی كۆیە مێژووی دروستكردنی دیار نییە، بەڵام تەمەنی ئەمخانە لە سەرووی سەدو پەنجا ساڵ دەبێت. خانەكە لە (65-70 )ژوورو لەدوو نهوم پێكهاتووە و بەشێكی لێ دارماوە. بەبوونی ئەمخانە لەم ناوچەیەدا ئەوە دەگەێنێت كە شارۆچكەی كۆیە هەر لە كۆنەوە مەڵبەندی بازرگانی وبنكەیەك بووە بۆحەسانەوەو مانەوەی ئەو كەسانەی كە گەشتیان دەكرد بەو رێگایەوە.
1_شۆڕش
رووبەر: 170،23كم دووجا گوند: 51
2_ سكتان
رووبەر: 150،70كم دووجا گوند: 12 باری رووی زەوی: دەشت: 23% گرد: 23% چیا: 54%
3_ئاشتی
رووبەر: 202كم دووجا گوند: 22 باری رووی زەوی: دەشت: 80% گرد: 10% چیا: 10%
4_سێگردكان
رووبەر: 224،36كم دووجا گوند: 11
تەق تەق-5
بەڕێوەبەری ناحیە: كاكەخان نەسرەدین رووبەر: 474كم دووجا گوند: 26 باری رووی زەوی: دەشت: 35% گرد: 64،5 چیا:0،5 ناحیەی تەق تەق، یەكێكە لەشارۆچكە خۆشو دڵگیرەكانی دەڤەری باكووری خۆرهەڵاتی كەركووك و سەر بە قەزای كۆییە.، گەر گرنگی پێبدرێ دەبێتە شوێنێكی گەشتیاری بەتایبەتی كەناری زێیەكە. كەوتووەتە باكووری خۆرهەڵاتی شاری كەركووك بەدووری 57 كم و سەر بەباژێری كۆییەو كەوتووەتە باشووریەوە بەدووری 23كم، و كەلەناری خۆرئاوای زێی بچووكە. بەهۆی گرنگی هەڵكەوتەی شوێنەكەی و پردەكەیەوە بووەتە رایەڵەی بەیەك گەیاندنی ناوچەكانی كەركووك و كۆیە و پشدەر بیتوێن و قەڵادزێ تا سەر سنوور گرنگیەی تری ئەم شارۆچكەیە ئەوەیە بووەتە خاڵی یەكتر بڕو تێكەڵ بوونی شێوە ئاخاوتنەكانی هەولێری و كەركووكی و سلێمانی و كۆیی و لوڕییەكانی خۆرئاوای تەق تەق شێوە ئاخاوتنێكی تایبەت بە دانیشتوانی تەق تەقییان، پێكهێناوە، دەكرێ ناوی لێبنرێت پەلكە زێڕینەی زمانی كوردی. لەبەر ئەوەی ئەم شارۆچكەیە پێشترو لەژێر دەسەڵاتی حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بووە، بەرپرسانی یەكە كارگێڕییەكانی عەرەب و سەر بەڕژێمەكان بوونە، هیچ گرنگیان پێ نەداوە، بەتایبەتی لە كاتی رژێمی بەعس، بێبەش بووە لە بچووكترین خزمەتگوزاری، لێ لەساڵی دووهەزارو قۆناغی 2005 بەتایبەتی لەهەموو بوارەكانی هەنگاوی باش نراوە بۆ پێشكەوتن و گەشە كردنی. گەڕەكەكانی تەق تەق: رزگاری، سەربەستی، رووناكی، شەهیدان، گۆڕقەرەج، بەخیتاری، ئاشتی، ژمارەی دانیشتوانەكەیشی پتر لە 16000 كەسە، و26 (ماڵپەری پارێزگای هەولێر) گوندی بەسەرەوەیە، گرنگترین و گەورەترینیان هەردووگوندی ئیلنجاغ و باغەجنێرە. مێژووی دامەزراندنی تەق تەق، وەكو گوند نەزانراوە، شیمانە دەكرێ وەكو زۆربەی گوندەكانی تری كوردستان لە سەدەكانی پانزەو شانزەو بەتایبەتی لەكاتی حوكمڕانی عوسمانییەكان لەژیانی كۆچەرییەوە بووین بە گوندنشین و بەر لەساڵی 1900 تەنها فەرمانگەیەكی گومركی باج كۆكردنەوەی لێبووە بۆگومرك كردنی بەروبوومی كشتوكاڵی وەك توتن و خەڵووزو دانەوێڵەو ئاژەڵی زیندو. مێژووی بەشارۆچكە بوونیشی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی سەدەی بیستەم، بەریتانیەكان پێش ئەوەی عێراق داگیركەن لەڕێی سیخوڕەكانیاوە رووپێوێكی ناوچەكانی عێراق دەكەن، لەپاش لێكۆڵینەوەی زۆر بۆیان دەردەكەوێت. ئەوەبوولەپاش بەباژێری كردنی كۆیە، لەرێكەوتی 111919 دەكرێ بەشارۆچكە و مەلا حەوێزئاغای غەفووری كراوە بەرێوەبەری ناحیە، سەرەتا تەنها بەڕێوەبەرایەتی ناحیەو بنكەیەكی پۆلیسی لێ دەبێ دواتر یەكە كارگێڕییەكانی تر دێنە دامەزراندن و لەپاش شۆڕشی 14 ی تەموزی 1958 سەرۆكایەتی شارەوانی لێ دادەمەزرێنن. ناوی تەق تەق لەكاتی دروستبوونی گوندەكە چەندین ماڵ لە چەندین تیرەو هۆزێكی جیاوازەوە هاتوون و هەركەیان دوور لەیەكتر و هەركەسێ بۆ خۆی تاك تاك خانوو دروست دەكەن، پێیان گوتوون تاك تاك، لەپاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و لەیەكەم سەرژمێری و ناونووسیندا، لەبەر ئەوەی ناونووس و سەرژمێرەكان عەرەب بوونە لەجیاتی ئەوەی بنووسن تاك تاك نووسیویانە(ط ق طاق)و لەزمانی كوردیش وشەی(تاق) هەیە. ئاراس عومەر فەتحوڵلا ناسراو بە ئاراس ئیلنجاغی نووسەرو راگەیاندنكار ونووسەری كتێبی (تەق تەق پەلكە زێڕینەی كەناری زێی بچووك) لەبارەی ناوی تەق تەق لەچیەوە هاتووە و چ مانایەك دەبەخشێ، ووتی: بیرو بۆ چوون و باڵۆرەی جیاواز هەیە لە بارەی ناوەكیەوە دیارترینیان چیرۆكێكی كۆنی ئەفسانە ئاسانە هەیە باس لە لافاوێكی زێی بچووك دەكات چۆن گوندی كەڵەكچنی بردووە، و دانیشتوانەكەی ئاوارەی گوندەكان قەرەناو و جگیلەو كانی رەش و تەق تەقی ئیمڕۆ دەبن، دیارترین كەسایەتی ناو چیرۆكەكە ( نەنە حەلومەیە) پیرەژنێكی بەساڵاچووی ئازابووە، لافاوەكە هێناویەتی و لە كەندڕێك گیرساوەتەوەو پێی دەڵێن: كەندڕی نەنە حەلومە، ئەو كەندڕە ئیستا لەنێوان هەردوو بینای لقی كشتوكاڵی وئۆرزدی تەق تەقە، وتاكو ئەمڕۆش دەگێڕنەوەو دەڵێن: نەنە حەلومە وتوویەتی : ئەوە چی بوو تەقەتەقی بەرد كاسی كردین، گوایە ناوی تەق تەق لەو قسەیەی نەنە حەلومەوە هاتووە. لەبارەی مێژووی دروست كردنی پردەكەشەوە وتی: لە ساڵی 1954 لەلایەن كۆمپانیایەكی عەرەبی و بەسەرپەرشتی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەی سەردەمی (مەلیك فەیسەڵ) ی بچووك رووپێوێكی ناوچەی تەق تەق دەكەن و دواتر لەلایەن كۆمپانیای (بیتۆن مونیر باو)ی ئەڵمانی بە بڕی 750000 دینار دروست كردنەكەی جێبەجێ دەكات، پردەكە لە دوانزە دینگە پێكهاتووە، و بەچواردە كەوانەی كەمەرەییەوە بەیەكەوە گرێدراوە. لە 111958 وبە ئامادەبوونی: د. فەخری دەباغ مەحمود زیاد ئاغا، عەلی مەولود (یاریدەری بنكەی پۆلیسی كۆیە، هادی رەشید چاوشلی قایمقامی كۆیە، شەفیق سابیر كاكە زیاد ئاغا، حاكم بایز ئاغای دزەیی، سوعاد تاڵەبانی (بەڕێوەبەری ناحیەی تەق تەق)، عەبدولمەجید حاجی مەلا تۆفیق مستەفا بەگ، نوێنەری موتەسەریفی كەركووك، ئەندازیار مەجید عومەر و لە ئاهەنگێكدا پردی تەق تەق دەكرێتەوە. بەزۆری هۆزەكانی شێخ بزێنی و شوان وساڵەیی لێرە نیشتەجێن و لە ساڵانی 1949-1952 دوو خێزانی جوولەكەی لێ بووە،(عەزرە) قەڕاشی بەڕێوەبەری ناحیە بووە و (خواجە برایم)یش بازرگان و كوتاڵ فرۆش بووە، چەندین خانەوادەی بەڕەگەز عەرەبی لێیە وەك: كاكەڕەش، حاجی تەللوب، عەبد جاسم، كە كاریان كەڵەكەوانی بووە، بەكەڵەك و لەزێی بچووكەوە بەروبوومی كشتوكاڵیان بردووە بۆ بەغدا. سەرچاوە: گۆڤاری مێرگ